به قلم: سعیده قرشی؛ معمار، پژوهشگر

“بله رسم روزگار چنین است ”. جمله‌ای كه با تواتر بالایی پس از هر مرگ در كتاب “سلاخ خانه‌ی شماره‌ی پنج” تكرار می‌شود. اثری درام با دست‌مایه‌های طنز تلخ که توسط ونه‌گات نویسنده‌ی معاصر امریکایی كاركردگرا كه براساس اندیشه‌هایش این كتاب را نوشته است و مرگ را به سخره می‌گیرد.

در این کتاب پس از بازگو كردن مرگ دلخراش انسان یا انسان‌ها، مرگ دست‌مایه‌ی طنز می‌شود انگار نویسنده قصد دارد با مرگ شوخی كند و به شکلی تکرار آن حالت طنزگونه‌ی اثر را تشدید کرده است. مخصوصا در جایی که برای از بین رفتن حشرات و شپش هم این جمله را به کار می‌برد!

ونه‌گات با داستان ترالفادورها به جامعه‌ی مدرن نیز خرده می‌گیرد و انسان‌های امروز را در باغ وحش‌هایی مدرن سكنی گزیده می‌داند، جایی که نه تنها ما بلکه اکثر پیشرفت‌های تکنولوژیکی قابل افتخارمان طول عمر را بر آنچه باعث ارزشمند شدن زندگی می‌گردد ارجحیت بخشیده‌ایم و شهرها با نادیده گرفتن نوعی از شهروندان هر ساله آنها را به "رسم روزگار" می‌سپارند.

یک گام که از "رسم روزگار" به عقب برگردیم، در تقسیم‌بندی دوره‌های طبیعی زندگی به سالمندی می‎‌رسیم. مسئله‌ای که امروز با بهانه‌ی روز سالمند و دهه‌ها با فوریت دگردیسی ساختار جمعیتی به آن پرداخته می‌شود.

در نگاه به سرشماری نفوس و مسکن ایران در گذر سال‌های 1335 تا 1385 و هرم‌های سنی ارائه شده توسط سازمان آمار و اطلاعات در سال‌های ذکر شده، روند خاصی توجه را به خود جلب می‌کند. این روند که زاده‌ی توسعه یافتگی است در کشورهای در حال توسعه نظیر ژاپن، آلمان، انگلستان و تعدادی دیگر در سال‌های 1995 تا کنون نیز به چشم می‌خورد. روندی که دگردیسی ساختار جمعیتی و یا پدیده‌ی سالمند شدن جامعه نام دارد.

در سال 1950 نزدیک به 205 میلیون نفر سالمند در سراسر جهان وجود داشت، 50 سال بعد شمار افراد سالمند سه برابر شد و به 606 میلیون نفر رسید. در نیمه‌ی اول قرن حاضر نیز، پیش‌بینی می‌شود که جمعیت سالمند در جهان در سال 2050 به دو میلیارد نفر برسد. در این بین سهم تعدادی از کشورها پر رنگ‌تر است. کشورهایی نظیر ژاپن، آلمان، انگلستان و امریکا سالیان درازی است که پدیده‌ی سالمندی را تجربه نموده‌اند و راهکارهایی در تعدیل چالش‌های پیش روی این قضیه ارائه داده‌اند. راهکارهایی در جهت چگونگی کنترل سالمندی جمعیت و چگونگی بهبود کیفیت زندگی سالمندان با توجه به بحران پیش رو.

کیفیت زندگی سالمندان یک مفهوم چند بعدی است که همه­ی ابعاد آن به یکدیگر وابسته و ناظر بر سه جنبه‌ی متفاوت و در عین حال مرتبط می‌شود. این سه حیطه شامل بعد جسمی، روانی، اجتماعی است.

بعد جسمی به بیماری‌های دوران سالمندی درمان و پیش‌گیری آنها و توانایی در انجام فعالیت‌های روزانه بستگی دارد. بعد اجتماعی به انزوا و وابستگی، روابط با خانواده، افراد و محیط‌های اجتماعی و ایفای نقشی فعال در این حوزه‌ها وابسته است و بالاخره بعد روانی در ارتباط با مقولات روانی و هیجانی شامل کیفیاتی نظیر امنیت، تعلق، حریم، خلوت، قلمرو، آزادی، ترس، خوشی، عزت نفس و رضایت را در بر می‌گیرد. ارتباط تنگاتنگی بین ابعاد روان شناختی وسایر ابعاد کیفیت زندگی سالمندان وجود دارد.

تا سال 1987 پیشرفت اندکی در توسعه‌ی طراحی‌ها برای محیط‌های مرتبط با سالمندان ورای بیمارستان‌های سنتی در تمام دنیا و حتی کشورهای توسعه یافته انجام شد. اما با ظهور قانون 1987، مجریان خانه‌ی سالمندان

نیاز به در نظر گرفتن حقوق، خودمختاری، انتخاب، کنترل و کرامت سکنه داشتند. بسیاری از مجریان پیش‌رو این را به عنوان یک تعهد برای تغییر شایان الگو طراحی بنیادی محیط فیزیکی برداشت کردند. بنابراین توجه به کیفیت زندگی سالمندان، تبدیل به یک ضرورت برای طراحی فضاهای زیستن آنها شد. حتی تحقیق یا راهنمای کوچکی برای کمک مجریان تجهیزات و طراحان ارائه شد تا نشان دهد منظور از زندگی همراه با کیفیت چیست.

برخی سراهای سالمندان برای ساکنین، خانواده‌ها و کارکنان پرسش‌نامه‌هایی آماده کردند تا به فهم این که از نگاه آن­ها انتخاب‌کنندگان چگونه دیده می‌شوند کمک کند. این قضیه تا حدی مفید بود، این پرسش‌نامه‌ها اطلاعات جدیدی در راستای محیط فیزیکی مهیا می‌کردند. اطلاعاتی نظیر اینکه چه فضاهای دیگری به جز مکانی برای خوابیدن و خوردن برای سالمندان مورد نیاز است. تحقیقات به طور جزئی در بسیاری از ابعاد روانی-اجتماعی به کیفیت زندگی مانند کرامت، استقلال و مشارکت و همکاری در فعالیت اشاره می‌کرد.

بنا به تعریف کیفیت زندگی به عنوان «درجه‌ای از رفاه حس شده توسط یک فرد یا گروهی از مردم» بیان می‌شود. این امر ناظر بر دو جنبه‌ی فیزیکی و روانشناختی است.

تعاریف فیزیکی رفاه شامل سطح سلامت و امنیت است. ابعاد روان‌شناسانه‌ی رفاه که بالاترین پتانسیل برای آگاهی شیوه‌ای که محیط­های فیزیکی برای مراقبت بلند مدت تصور می‌کنند، پیشنهاد می‌شوند. این جریان شرح می‌دهد که یک حالت از بودن است که فرد غوطه‌ور در یک فعالیت است تا حدی که گذر زمان را از دست می‌دهد. این اغلب با فعالیت‌های ورزشی در ارتباط است که تمرکز و تلاش بسیار و احساس رقابت را به همراه دارد. این مقوله در فضاهای مذهبی، به عنوان حالت خلسه، نیز وجود دارد. تجربه‌ی بودن در هارمونی با آنچه ما آرزو، فکر و احساس می‌کنیم، در لحظه بودن، به نوعی که، از خود بی خود شویم و با فعالیت در دست، حس زمان از بین رود. همه‌ی ما شنیده‌ایم که زمان وقتی لذت می‌برید فرار می کند. این رضایت که نتیجه‌ای از جریان تجارب است میزان درستی از کیفیت زندگی را مهیا می‌کند.

گفته می‌شود سالمندان به گذران وقتی این چنینی نیازمندند. تصور کنید گذران وقت در شهر برای سالمند چنین تجربه‌ای را به همراه داشته باشد.

سازمان بهداشت جهانی تعریفی از شهر دوست‌دار سالمند ارائه می‌دهد و آن را شامل آن دسته از فضاهای شهری می‌داند که توزیع خدمات عمومی در آنها به گونه‌ای است که حداکثر تناسب را با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند دارد. مطابق این تعریف، خدمات حمل ونقل، امور اداری، شبکه‌های مخابراتی و ارتباطات رسانه‌ای، ساخت‌وساز اماکن و طراحی معماری شهری، خدمات فرهنگی و بهداشتی به شکلی ارائه می‌شود که سالمندان بدون وابستگی یا با دریافت حداقل کمک از سوی دیگران بتوانند از آنها بهره‌مند شوند.

به طورکلی، سازمان بهداشت جهانی هشت شاخص و مؤلفه‌ی اصلی را به عنوان معیارهای جهانی شهر دوست­دار سالمند درنظر می‌گیرد که بعضی از کشورهای توسعه‌یافته از آنها فراتر رفته‌اند. این شاخص‌ها عبارت‌اند از: شاخص‌های فضاهای باز شهری، ساختمان‌ها و مکان‌های عمومی، شاخص‌های حمل‌ونقل، شاخص‌های ایمنی و سهولت تردد، شاخص‌های احترام اجتماعی، شاخص‌های مشارکت و روابط اجتماعی، شاخص‌های بهداشت و درمان و شاخص‌های فرهنگی و تفریحی.

تحقیقات جامعی در سال 2006 روی فـضاهای مناسب برای سـالمندان در كـشور انگلـستان صـورت گرفت. ایـن تحقیـق که بـه صـورت میـدانی بـود به صورت مشاركتی انجام گرفت و بـا اسـتفاده از روش‌هـای مـصاحبه‌ی عمیـق و پرسشنامه، مولفه‌های كلیدی در ایجـاد فـضای شـهری دوست‌دار سالمندان تعیین شدند.

بر اساس نتایج شش اصل كلیدی طراحی حاصل گردیـده است:

آشنایی: در واقع سالمندان از مـشكلات حافظـه‌ی كوتـاه­مـدت رنـج می­برنـد، لـذا تكـرار منـاظر آشـنا در شـهر بـه آنهـا در مسیریابی كمك می‌كند این مساله در مورد مبلمان شهری به سبك‌های مدرن نظیر نیمكت‌ها و سطل‌ها، كیوسك‌های تلفن و پناهگـاه‌هـای اتوبوس جدید نیز می‌تواند برایشان آزار دهنده باشد .

خوانایی: مـردم معمولاً یك نقشه­ی ذهنی از مسیری كه می‌خواهند در طی آن پیاده‌روی كنند تجسم می‌كنند اما سالمندان علائمـی را كه در مسیر با آن مواجه می‌شوند را هم در ذهنـشان مرور می‌كنند.

قابل تشخیص بودن: سالمندان با سبك‌های ساده و گویا ارتباط برقـرار می‌كنند و برای مثال ساختمان‌هـای مـدرن كـه ممكـن است ورودی و نمای واضح و آسانی نداشته باشند برای آنها دشوار تلقی می‌گردد. یکی از نیازهای اساسی انسان احساس تعلق به فضای زیستن است اگر این نیاز اساسی مورد بی‌توجهی قرار گیرد آینده‌ی ارتباط انسان و محیط دربرگیرنده‌ی آن به بی‌تفاوتی سوق خواهد کرد. نتیجه‌ی آن، انسانی می‌شود که شهر برای او در مقام فضای گذر تنزل یافته و حس تعلق به مکان در او از دست رفته­است.

در دسترس بودن: در دسترس بودن خدمات مختلف در شهر برای سالمندان از موارد حائز اهمیت است. زیرا در دسترس نبودن امکان ترد شدن سالمندان را به همراه دارد.

راحتی: وجود فضاهایی برای نشـستن و رفـع خـستگی، وجود توالت‌های تمیز و در سطح هموار، هم‌سطح كردن سطوح و استفاده از شیب‌های ملایم و رمپ به جای پله، پله‌های برقی در پل‌های عابر هوایی یا مسیرهـای زیرگذر.

امنیت فضا: امنیت به احساس لذت از محیط بـدون تـرس باز می‌گردد. اختلالات دیـد ضـعیف و راه رفـتن لـرزان موجب بروز احتمال افتادن سالمندان می‌شود. همچنـین برخی از آنها از مورد حمله قرار گرفتن به خـصوص در شب می‌ترسند.

شهر باید دربرگیرنده و پذیرای حضور سالمندان باشد. تفاوت بین تنهایی و انزوا در اینجا بسیار مشهود خواهدشد. «انزوای اجتماعی یک ارزیابی عینی براساس تعداد تماس­ها و ارتباطات اجتماعی با خانواده و جامعه است. اما تنهایی یک ارزیابی ذهنی براساس احساس نامطلوب از دست دادن و ترد شدن است». ترد شدن سالمند توسط شهری که در آن زندگی می‌کند و احساس نوعی فاصله و ناتوانی در حضور موثر در شهر اثرات مخربی بر سالمند به عنوان یک شهروند خواهدداشت.

جای طرح دو پرسش اساسی وجود دارد که با وجود دگردیسی ساختار جمعیت در کشور آیا شهرهای ما پذیرای سالمندان است؟ فاصله‌ی ویژگی‌های شهر دوست‌دار سالمند با شهرهای کنونی تا چه حد است؟

منابع

• بوند، جان؛ کورنر، لین (1389)، "کیفیت زندگی وسالمندان"، ترجمه محققی کمال، چاپ اول، نشر دانژه، تهران.
• حسینی، سید احمد. شیر محمدی، حمیده. مهران فر، ماندانا. مطالعه تطبیقی سیاست های مربوط به سالمندان و مراقبت های خانگی در نظام های رفاهی انگلستان و هلند. 1394
• دباغ ،امیر مسعود. اصول طراحی مسکن سالمندی با رویکرد روانشناسی محیط. میلاد الفت. ناشر تخصصی معماری و شهرسازی.
• زارع ،بیژن و زارع مرضیه. سالمند شدن جمعیت و ضرورت سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ، مجله علوم اجتماعی ، شماره۵۸، دی ۱۳۹۱

این مطلب پیش از این در روزنامه دوات/ زیبا شهر رشت به چاپ رسیده است.